ئیعدام لە ئێران پێشوونەیێکی بە درێژایی هاتنە سەرکاری رژیمی ئاخوندی هەیە و بە بەردەوامی وەکوو سزایێکی رەوا، بۆ تاوانی عەقیدەتی و سیاسی و ئابووری و مادەی هۆشبەر و تەعدا بۆسەر پیرۆزییەکان و کوشتن بە کار هاتووە، بەڵام ئەوەی بەرچاوە پەرەسەندن و بەرەوسەر چوونی بەرێوەبردنی ئەو جۆرە حوکمە لە ساڵەکانی رابردوودایە. بە پێی راپۆرتی لێبووردنی نێونەتەوەیی لە 6 مانگی رابردوو دا لە رێکەوتی 1ی ژانویە تا 1ی ژوئیە 694 حوکمی ئیعدام لە ئێران بەرێوە چووە بە واتایێکی تر لە هەر رۆژێکدا بە نێوەنجی سێ کەس لەسێدار دراون.
لە زمان بی بی سیەوە ئەو 694 حاڵەتە لە 6 مانگی رابردوو دا لەچاو 743 حاڵەتی ئیعدامی هەموو ساڵی رابردووی زایینی مەودایێکی ئەوتۆیان نییە. لەو ژمارەیەش 289 حاڵەت لە مێدیاکانی فەرمی راگەێندراون و 454 حاڵەتیش بە پێی سەرچاوەکانی باوەرپێکراوی دیکە تۆمار کراون.
سەعید بومەدووحە، جێگری کاروباری رۆژهەلاتی ناوین و باکووری ئەفریقا لە لێبووردنی گشتی دەڵێ: ئەگەر لێپرسراوانی ئێرانی کۆتایی بەو رەوتە ترسێهێنەرەی ئیعدامەکان نەهێنن بە ئەگەری زۆر تا کۆتایی ساڵ شاهیدی زیاتر لە 1000 حاڵەتی کوشتنی هاوەلاتیان بە دەستی حکوومەتەکەیان دەبین.
بە هۆی بوونی سەرکووتی توندنی مەدەنی، سانسۆر، نەبوونی ئازادی راگەیاندن و نەبوونی شەفافیەتی نیزامی دادوەری ئێران و نەبوونی راگەیاندن لەسەر دۆخی زیندایان بە هیچ جۆرێک ناتواندرێ سەرژمێرییەکی ورد و دروست لە کۆی سزاکانی ئیعدام لە نێو نەتەوەکانی غەیرە فارس لە وەڵاتی ئێران بوونی هەبێ و ئەو هۆکارە تێچووی ئیعدام لەنێو نەتەوەکانی غەیرە فارسی بۆ دەسەڵات کەم کردۆتەوە و دەستی رژیمی ئاخوندی ئاوەڵاتر کردووە. لەم نووسینە ا ئامانج و بناغەی کار، دەرخستنی ئەو راستیەیە کە ئێران نەتەنیا زۆرترین رێژەی ئیعدامی لەسەرانسەری جیهاندا هەیە بەڵکو ئەو ئیعدامانە رووی لە ئەو نەتەوانەشە کە بۆ گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەیی و زمانی و شوناسیان لە رووبەرووبوونەوەدان لەگەڵ نیزامی ئاخوندیدا. سەرەڕای هەوڵەکان سەرژمێرییەکی ورد و دروست لە ئیعدامەکانی چالاکانی ئەو نەتەوانە نەدۆزرایەوە، بەڵام ئەگەر مەبەست ئەوە بێ کە هاوسەنگیەکی سەرژمێریی لە نێو رێ٠‘ژەی ئیعدامەکانی کۆماری خەڵقی چین لەگەڵ یەکێک لە نەتەوەکانی وەک عەرەب یان بەلووچ و کورد لە جوغرافیای ئێران دروست بکەین، دەردەکەوێ کە رێژەی ئیعدامەکان لە نێو ئەو نەتەوانە بە سەرەنج دان بە رێژەی حەشیمەت نەتەنیا رێژەی ئیعدامی ئەو نەتەوانە زۆر لەسەرترە بەڵکو دەیان جار زیاترە.
ئامار و ژمارەی رەسمی حکوومەت و چالاکانی مافەکانی مرۆڤـ بەرێوەبردنی حوکمی ئیعدام لە ئێران دەریدەخات کە هەموو ساڵیک لەچاو ساڵی رابردوو، بە تایبەتی لە ماوەی 2 ساڵی رابردوو، رێ٠‘ژەی سزای ئیعدام پەرەی سەندووە، بەڵام بۆ? هۆی جیاواز بۆ شی کردنەوەی ئەو بابەتە بوونی هەیە لە هۆی سیاسی و عەقیدەتی تا هۆی دروونناسانە، لە پەرەگرتنی هەژاری و پەرەسەندنی رێژەی تاوان و جینایەت تا قەیرانی روحی و خەمۆکی لە نێو جیلی لاو و پەلکێش بوون بەرەو توندتێژی... و هتد. حوکمی ئیعدام وەکوو کردەوە و سزایێکی بێ بەزییانە، نائەخلاقی و پڕ لە سووکایەتی ناوەندە. هەل و مەرجی ترسێنەری لە چاوەروانی مانەوە بۆ مردن دەبێتە هۆی سەپانی ئێش و ئازارێکی زۆری روحی و دەروونی و بەرێوەبردنی حوکمی ئیعدام تەعدا بۆسەر روح و جەستەیە.
نەتەنیا زیندانیان لە هەل و مەرجی جەستەیی بێ بەزییانە و نائینسانی دا رادەگیرێن، بەڵکو بیر و زەینیشان بە توندی دەکەوێتە ژێر کاریگەری، بە شێوەیێک کە زۆرێک لە زیندانیان لە چاوەروانی مردن بە دەست نەخۆشی روحی و رەوانی و لاوازیی زەینی کە لە ئاکامی دەرکردنی حوکمی ئیعدامەکەیانە دەناڵێنن.
بێگومان ئەگەر رژیم بیتوانیبا و هەل و مەرجی نێودەوڵەتی رێگەی پێبدایە زیندانیانی سیاسی لەبەرچاوی گشتی دا ئیعدام دەکرد، بەڵام ئیعدامی زیندانیانی سیاسی بە هۆی سیاسی و نێونەتەوەیی بۆ رژیم تێچوویەکی زۆری دەبێ. هەر بەو هۆیەوە بە ئامانجی دروست کردنی کەشی ترساندن و خەفەقان، زیندانیانی ئاسایی ئیعدام دەکەن و دیسان ئەگەر لەقاودانەکانی ئۆپۆزسیۆن نەدەبوو، پێیان باشتر بوو کە هەموو ئیعدامەکان لەبەرچاوی گشتی بەرێوە ببەن کە بتوانن بە خەیاڵی خۆیان خەڵکی زیاتری پێ چاوترسێن بکەن.
هەروەها زۆرێک لەو کەسانەی کە لەو شەپۆڵەی ماوەێک لەمەوبەر کەوتنە بەر شاڵاوی ئیعدامەکانی رژیمی ئاخوندی تەنانەت لە چوارچێوەی یاساکانی خودی رژیمیش بێ تاوان ئەژمار دەکران یان خود سزاکەیان ئیعدام نەبووە. بە پێی زانیارییەکان هێندێک لەو کەسانەی کە ئیعدام کراون، تاوانەکەیان تەنیا نارەزایەتی لە دژی ئیعدامی هاوزیندانی و هاوبەندییەکانیان بووە.
بەڵام بە هۆی ئەو زەرورەتەی کە رژیم بۆ دروست کردنی کەشی ترس پێویستیەتی، چەندەش قەیران دەوربەری داگرتبێ زیاتر و زیاتر روو دەکاتە ئیعدام، چەندەی ئەو بازنەیەی ناو ملی دەسەڵاتداران تەنگ تر ببێتەوە زیاتر حوکمی لەسێدارەدان بەرێوە دەچێ، چوونکە بە خەیاڵی دەسەڵات و بە رواڵەت ئیعدام خێراترین ئامرازی دەستی دەسەڵات بۆ دروست کردنی ترس و تۆقاندنە. بێگومان بارودۆخ و ئەو بازنە شوومە هەروەک چارەنووسی دیکتاتۆرەکانی مێژوو دەریخستووە سەرئەنجام لە شوێنێک دا دەشکێ و ئەو راستیە کاتێکە کە بتواندرێ وەک ئیعدامی زیندانیانی سیاسی تێچووی ئیعدامی زیندانیانی ئاسایش بۆ دەسەلات بەرز بکرێتەوە و ئەو دەسەڵاتە هەست بکات کە ئیعدامەکان تێچووی زۆر گەورەی بۆ بەدی دێنێ و لەوانەیە ببێتە هۆی تەقینەوەی کۆمەلایەتی.
و بە بەردەوامی وەکوو سزایێکی رەوا، بۆ تاوانی عەقیدەتی و سیاسی و ئابووری و مادەی هۆشبەر و تەعدا بۆسەر پیرۆزییەکان و کوشتن بە کار هاتووە، بەڵام ئەوەی بەرچاوە پەرەسەندن و بەرەوسەر چوونی بەرێوەبردنی ئەو جۆرە حوکمە لە ساڵەکانی رابردوودایە. بە پێی راپۆرتی لێبووردنی نێونەتەوەیی لە 6 مانگی رابردوو دا لە رێکەوتی 1ی ژانویە تا 1ی ژوئیە 694 حوکمی ئیعدام لە ئێران بەرێوە چووە بە واتایێکی تر لە هەر رۆژێکدا بە نێوەنجی سێ کەس لەسێدار دراون.
لە زمان بی بی سیەوە ئەو 694 حاڵەتە لە 6 مانگی رابردوو دا لەچاو 743 حاڵەتی ئیعدامی هەموو ساڵی رابردووی زایینی مەودایێکی ئەوتۆیان نییە. لەو ژمارەیەش 289 حاڵەت لە مێدیاکانی فەرمی راگەێندراون و 454 حاڵەتیش بە پێی سەرچاوەکانی باوەرپێکراوی دیکە تۆمار کراون.
سەعید بومەدووحە، جێگری کاروباری رۆژهەلاتی ناوین و باکووری ئەفریقا لە لێبووردنی گشتی دەڵێ: ئەگەر لێپرسراوانی ئێرانی کۆتایی بەو رەوتە ترسێهێنەرەی ئیعدامەکان نەهێنن بە ئەگەری زۆر تا کۆتایی ساڵ شاهیدی زیاتر لە 1000 حاڵەتی کوشتنی هاوەلاتیان بە دەستی حکوومەتەکەیان دەبین.
بە هۆی بوونی سەرکووتی توندنی مەدەنی، سانسۆر، نەبوونی ئازادی راگەیاندن و نەبوونی شەفافیەتی نیزامی دادوەری ئێران و نەبوونی راگەیاندن لەسەر دۆخی زیندایان بە هیچ جۆرێک ناتواندرێ سەرژمێرییەکی ورد و دروست لە کۆی سزاکانی ئیعدام لە نێو نەتەوەکانی غەیرە فارس لە وەڵاتی ئێران بوونی هەبێ و ئەو هۆکارە تێچووی ئیعدام لەنێو نەتەوەکانی غەیرە فارسی بۆ دەسەڵات کەم کردۆتەوە و دەستی رژیمی ئاخوندی ئاوەڵاتر کردووە. لەم نووسینە ا ئامانج و بناغەی کار، دەرخستنی ئەو راستیەیە کە ئێران نەتەنیا زۆرترین رێژەی ئیعدامی لەسەرانسەری جیهاندا هەیە بەڵکو ئەو ئیعدامانە رووی لە ئەو نەتەوانەشە کە بۆ گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەیی و زمانی و شوناسیان لە رووبەرووبوونەوەدان لەگەڵ نیزامی ئاخوندیدا. سەرەڕای هەوڵەکان سەرژمێرییەکی ورد و دروست لە ئیعدامەکانی چالاکانی ئەو نەتەوانە نەدۆزرایەوە، بەڵام ئەگەر مەبەست ئەوە بێ کە هاوسەنگیەکی سەرژمێریی لە نێو رێ٠‘ژەی ئیعدامەکانی کۆماری خەڵقی چین لەگەڵ یەکێک لە نەتەوەکانی وەک عەرەب یان بەلووچ و کورد لە جوغرافیای ئێران دروست بکەین، دەردەکەوێ کە رێژەی ئیعدامەکان لە نێو ئەو نەتەوانە بە سەرەنج دان بە رێژەی حەشیمەت نەتەنیا رێژەی ئیعدامی ئەو نەتەوانە زۆر لەسەرترە بەڵکو دەیان جار زیاترە.
ئامار و ژمارەی رەسمی حکوومەت و چالاکانی مافەکانی مرۆڤـ بەرێوەبردنی حوکمی ئیعدام لە ئێران دەریدەخات کە هەموو ساڵیک لەچاو ساڵی رابردوو، بە تایبەتی لە ماوەی 2 ساڵی رابردوو، رێ٠‘ژەی سزای ئیعدام پەرەی سەندووە، بەڵام بۆ? هۆی جیاواز بۆ شی کردنەوەی ئەو بابەتە بوونی هەیە لە هۆی سیاسی و عەقیدەتی تا هۆی دروونناسانە، لە پەرەگرتنی هەژاری و پەرەسەندنی رێژەی تاوان و جینایەت تا قەیرانی روحی و خەمۆکی لە نێو جیلی لاو و پەلکێش بوون بەرەو توندتێژی... و هتد. حوکمی ئیعدام وەکوو کردەوە و سزایێکی بێ بەزییانە، نائەخلاقی و پڕ لە سووکایەتی ناوەندە. هەل و مەرجی ترسێنەری لە چاوەروانی مانەوە بۆ مردن دەبێتە هۆی سەپانی ئێش و ئازارێکی زۆری روحی و دەروونی و بەرێوەبردنی حوکمی ئیعدام تەعدا بۆسەر روح و جەستەیە.
نەتەنیا زیندانیان لە هەل و مەرجی جەستەیی بێ بەزییانە و نائینسانی دا رادەگیرێن، بەڵکو بیر و زەینیشان بە توندی دەکەوێتە ژێر کاریگەری، بە شێوەیێک کە زۆرێک لە زیندانیان لە چاوەروانی مردن بە دەست نەخۆشی روحی و رەوانی و لاوازیی زەینی کە لە ئاکامی دەرکردنی حوکمی ئیعدامەکەیانە دەناڵێنن.
بێگومان ئەگەر رژیم بیتوانیبا و هەل و مەرجی نێودەوڵەتی رێگەی پێبدایە زیندانیانی سیاسی لەبەرچاوی گشتی دا ئیعدام دەکرد، بەڵام ئیعدامی زیندانیانی سیاسی بە هۆی سیاسی و نێونەتەوەیی بۆ رژیم تێچوویەکی زۆری دەبێ. هەر بەو هۆیەوە بە ئامانجی دروست کردنی کەشی ترساندن و خەفەقان، زیندانیانی ئاسایی ئیعدام دەکەن و دیسان ئەگەر لەقاودانەکانی ئۆپۆزسیۆن نەدەبوو، پێیان باشتر بوو کە هەموو ئیعدامەکان لەبەرچاوی گشتی بەرێوە ببەن کە بتوانن بە خەیاڵی خۆیان خەڵکی زیاتری پێ چاوترسێن بکەن.
هەروەها زۆرێک لەو کەسانەی کە لەو شەپۆڵەی ماوەێک لەمەوبەر کەوتنە بەر شاڵاوی ئیعدامەکانی رژیمی ئاخوندی تەنانەت لە چوارچێوەی یاساکانی خودی رژیمیش بێ تاوان ئەژمار دەکران یان خود سزاکەیان ئیعدام نەبووە. بە پێی زانیارییەکان هێندێک لەو کەسانەی کە ئیعدام کراون، تاوانەکەیان تەنیا نارەزایەتی لە دژی ئیعدامی هاوزیندانی و هاوبەندییەکانیان بووە.
بەڵام بە هۆی ئەو زەرورەتەی کە رژیم بۆ دروست کردنی کەشی ترس پێویستیەتی، چەندەش قەیران دەوربەری داگرتبێ زیاتر و زیاتر روو دەکاتە ئیعدام، چەندەی ئەو بازنەیەی ناو ملی دەسەڵاتداران تەنگ تر ببێتەوە زیاتر حوکمی لەسێدارەدان بەرێوە دەچێ، چوونکە بە خەیاڵی دەسەڵات و بە رواڵەت ئیعدام خێراترین ئامرازی دەستی دەسەڵات بۆ دروست کردنی ترس و تۆقاندنە. بێگومان بارودۆخ و ئەو بازنە شوومە هەروەک چارەنووسی دیکتاتۆرەکانی مێژوو دەریخستووە سەرئەنجام لە شوێنێک دا دەشکێ و ئەو راستیە کاتێکە کە بتواندرێ وەک ئیعدامی زیندانیانی سیاسی تێچووی ئیعدامی زیندانیانی ئاسایش بۆ دەسەلات بەرز بکرێتەوە و ئەو دەسەڵاتە هەست بکات کە ئیعدامەکان تێچووی زۆر گەورەی بۆ بەدی دێنێ و لەوانەیە ببێتە هۆی تەقینەوەی کۆمەلایەتی.
